Wspieranie rozwoju emocjonalno-społecznego dziecka w wieku przedszkolnym
przygotowanie rodziców do tego, co będzie się działo
-należy omówić z nimi etapy adaptacji i zaproponować współpracę, polecić odpowiednie lektury na temat pierwszych dni w przedszkolu, zarówno dla dzieci, jak i rodziców;
-stworzenie rytuałów grupowych, które będą powtarzane przez cały rok podczas regularnego uczęszczania do przedszkola.
Przykładem takiego rytuału jest krąg poranny, podczas którego dzieci może witać maskotka/pacynka (nadajemy jej imię). Każde dziecko najpierw witane jest piosenką skierowaną do siebie (lub wierszykiem), a następnie zaznacza swoją obecność. W zależności od nazwy grupy i pomysłów nauczyciela dzieci mogą zawieszać na drzewie listki z imionami, wpuszczać do akwarium swoje „pływające” rybki, żabki do stawu, przyklejać smerfy do smerfowej wioski itp.
Przykładowe piosenki/wierszyki na powitanie:
Witaj Kasiu! (klaszczemy rytmicznie)
Jak się masz, jak się masz? (klaszczemy rytmicznie)
Wszyscy cię witamy, wszyscy cię witamy!
(machamy do witanej osoby)
Bądź wśród nas, bądź wśród nas.
(machamy do witanej osoby)
Adam musi być! (2 klaśnięcia)
Bez Adama nie możemy żyć! (2 klaśnięcia)
Więc śpiewaj z nami la, la, la, la!
(dłonie „udają” śpiewanie na wysokości twarzy)
Adam niech żyje nam, hura!
(na słowo „hura” podnosimy ręce do góry)
Ponadto dobrze jest wprowadzić proste zabawy z piosenką i gestem, które w dalszym, już przedszkolnym etapie będą wykorzystywane w ciągu dnia w różnych momentach. W przypadku małych dzieci dobrze sprawdzają się proste utwory, np. „Tu paluszek , tu paluszek....,” ”W trawie w czasie deszczu chrapie ślimak...” „Marsz, marsz....”itp.
Kolejnym pomysłem na stały element dnia jest wprowadzenie obrazkowego dziennego planu aktywności, który dziecko poznaje podczas zajęć adaptacyjnych, a następnie spotyka się z nim w grupie przedszkolnej od malucha do starszaka. Powinien być on umieszczony w sali w taki sposób, by dzieci zawsze miały do niego swobodny dostęp. Dzięki temu rozwiązaniu przedszkolak może śledzić upływający czas, widzieć, co będzie dział się za chwilę, oczywiście w swoich ulubionych aktywnościach i rozpoznawać, że nadchodzi moment zakończenia zajęć i spotkania z rodzicami. Plany dzienne mogą przybierać różne formy, np. zbioru zajęć/obrazków/znaków(np. PCS), które w mniej lub bardziej symboliczny sposób będą obrazowały dane aktywności w ciągu dnia. Ich postać zależy głównie od pomysłu nauczyciela, który, poznając swoich wychowanków, dostosowuje je do możliwości i potrzeb dzieci. W moich doświadczeniach pracy w przedszkolu sprawdza się plan w formie symboli PCS, którego poszczególne elementy mają wymiary 11x8 cm. Na odwrocie każdego znajduje się rzep, dzięki któremu wszystkie fragmenty można umieścić na podłużnym dywaniku o wymiarach 15x100 cm. Po każdej zakończonej aktywności dzieci wraz z nauczycielem zbierają się w krąg, wybrany uczeń zdejmuje z planu symbol zajęć, które już się zakończyły, i wspólnie nazywają kolejne zadania, właśnie się rozpoczynające.
Choć pierwsze tygodnie w przedszkolu są dla trzylatka niezwykle trudne ze względu na rozdzielenie fizyczne i psychiczne z bliskimi osobami z kręgu rodziny, pozwala mu to na wchodzenie w bliższe interakcje z rówieśnikami. Na początku dziecko potrzebuje wsparcia osoby dorosłej w nazywaniu własnych emocji i określeniu przyczyny ich pojawiania się. Otrzymana pomoc z czasem będzie miała wpływ na zwiększenie jego kompetencji społecznych. Nauczyciel może przygotować na tę okoliczność zestaw obrazków przedstawiających emocje (smutny, wesoły, rozzłoszczony, przestraszony, itp.), by:
• podejmować próby nazywania emocji razem z dziećmi,
• ćwiczyć z dziećmi mimikę, by w odbiciu lustrzanym widziały własne obrazowanie danej emocji,
• układać na arkuszu papieru ilustracje emocji – kilka takich samych i jedna inna – zadaniem dzieci będzie wskazanie tej niepasującej do pozostałych,
• na bieżąco określać pojawiające się w grupie emocje i nazywać je, wspierając się przygotowanymi obrazkami.
Reakcje dziecka w tym wieku na bodźce emocjonalne często wymykają się spod jego kontroli, nadal ma ono trudności z zareagowaniem z odroczeniem, ale podjęte przez nauczyciela działania wspomagające z pewnością ułatwiają mu rozumienie tego, co przeżywa.
Już w trzecim roku życia następuje stopniowe przesuwanie zasad pozwalających na funkcjonowanie w grupie, m.in. czekanie na swoją kolej, sprzątanie po zakończonej zabawie, dzielenie się zabawkami, przestrzenią itp. Czwarty rok życia to czas, gdy znacznie zwiększa się zdolność rozumienia i respektowania zasad społecznych, po to, by w wieku 5 i 6 lat mógł nastąpić dalszy rozwój moralny.
Podobnie jak w przypadku planu dnia, tutaj także pomocne okazują się symbole PCS/ilustracje/zdjęcia obrazujące poszczególne zasady obowiązujące w danej grupie, umieszczone w dostępnym dzieciom miejscu. Ważne jest, by poświęcić czas na wprowadzenie i omówienie poszczególnych zasad, które mogą być sformułowane np. w taki sposób: jesteśmy dla siebie nawzajem uprzejmi; dbamy o ciszę; gdy jedna osoba mówi, pozostałe słuchają; dbamy o porządek; czekamy spokojnie na swoją kolej; pomagamy sobie nawzajem itp
W młodszych grupach to nauczyciel wprowadza wszystkie zasady, których na początku jest niewiele (dwie lub trzy), natomiast w grupach starszych dobrze jest wspólnie z dziećmi ustalić obowiązujące reguły – można też wtedy zwiększyć ich liczbę oraz rozszerzyć je zgodnie z możliwościami rozwojowymi podopiecznych. Wspólne wprowadzenie zasad, podpisywanie kontraktu w formie odcisku palca lub dłoni, przyklejanie kartki z imieniem lub własnoręcznego podpisu (w zależności od wieku i możliwości przedszkolaków) daje dzieciom poczucie współtworzenia grupy oraz możliwość poznania reguł obowiązujących w interakcjach społecznych. Dalszym etapem pracy z zasadami jest egzekwowanie ich konsekwentnego przestrzegania, by dzieci widziały sens i cel ich ustalenia i stosowania się do nich. Ważne jest, by działać głównie proaktywnie – chwaląc wychowanków, podkreślając, dlaczego ważne jest to, że przestrzegają zasad i co jako indywidualna jednostka i jego grupa otrzymują dzięki temu (dobra atmosfera, dużo radości w ciągu dnia, wiele miłych sytuacji, przyjemność ze wspólnie spędzonego czasu itp.)
Zarówno w przypadku planu, jak i zasad warto dogłębnie przemyśleć wybór symboli, szczególnie w przypadku grup, które są dzieci używające alternatywnych metod komunikacji. Jak już wcześniej wspomniałam, do planu dnia używam symboli PCS. Podobnie postępuję w przypadku zasad, dzięki czemu są one czytelne i jasne dla wszystkich dzieci. Obrazkowe wsparcie ważne jest dla każdego przedszkolaka, warto jednak zauważyć, że szczególną rolę w rozumieniu świata przez dzieci ze spektrum autyzmu. W ostatnich latach coraz częściej w grupach przedszkolnych, niekoniecznie integracyjnych, pojawiają się wychowankowie z diagnozą autyzmu lub zespołu Aspergera bądź bez diagnozy, ale będące pod obserwacją w tym kierunku. Zarówno plan dnia jak i obrazkowe zasady w znacznym stopniu ułatwiają przedszkolakom z tego z tego rodzaju trudnościami funkcjonowanie w grupie oraz wspierają ich rozwój emocjonalno-społeczny, niezależnie od wieku. Ponadto myślę, że częstsze pojawienie się takich dzieci w przedszkolach sprowokowało nauczycieli wychowania przedszkolnego do większego skupienia się na organizowaniu odrębnych zajęć, których celem jest rozwijanie kompetencji społecznych. Dzieci typowo rozwijające się w wielu przypadkach potrafią samodzielnie, przez obserwację otoczenia i naśladowania, zdobyć wiele umiejętności związanych ze sferą emocjonalno-społeczną. Inaczej przedstawia się sprawa w przypadku dzieci z różnymi trudnościami rozwojowymi. Widać, że potrzebują ułatwienia w poruszaniu się w sferze emocji i interakcji społecznych, np. przez wyodrębnienie konkretnego tematu z tej dziedziny i omówienie możliwości rozwiązań i różnorodności postaw.
W zależności od potrzeb i możliwości członków grupy, zajęcia mogą dotyczyć takich umiejętności, jak uważne słuchanie; ignorowanie/radzenie sobie z dokuczaniem; zapraszanie do zabawy/dołączanie do niej; radzenie sobie ze złością, z przegrywaniem; czekanie na swoją kolej itp.
Dobrze jest podzielić taką umiejętność na kilka etapów/części składowych, by powstał z tego przepis/instrukcja, jak ją wykorzystać. Na przykład w przypadku umiejętności „radzenie sobie z przegrywaniem” dziecko dostaje następującą instrukcję, która może być zaopatrzona w symboliczne obrazki:
-Powiedz: ” Wszyscy nie mogą wygrywa”.
-Powiedz: ”Może uda mi się następnym razem”.
-Zajmij się czymś innym.
Po wysłuchaniu takiej instrukcji i dokładnym jej omówieniu, dziecko ma gotowy przepis na sytuację, gdy boryka się z przegraną. Zanim jednak użyje tego w życiu codziennym, potrzebuje przećwiczyć to w scenkach, np. przy wykorzystaniu pacynek (łatwiej jest być przegranym w postaci pacynki niż osobiście).
Ciekawym zabiegiem jest także odegranie scenki przez osoby dorosłe najpierw w sposób prawidłowy, później niezgodny z poznanymi zasadami, a następnie przedyskutować z dziećmi możliwość rozwiązań i sposobów zareagowania oraz dokonanie sceny tych dwóch rodzajów zachowań. W grupie, która ma do siebie zaufanie i chętnie opowiada o przeżyciach, można zaprosić dzieci do podzielenia się sytuacjami ze swojego życia, gdy spotkała ich jakaś przegrana.
W podobny sposób można organizować zajęcia dotyczące innych umiejętności, pamiętając o:
-podaniu instrukcji z omówieniem,
-zaprezentowaniu scenek przez dorosłych i dokonaniu ich oceny pod kątem poznawanej umiejętności,
-zaprezentowaniu scenek przez dzieci przy użyciu pacynek,
-podzielenie się przez osoby chętne swoimi przeżyciami związanymi z poznawaną umiejętnością
Poza odrębnymi zajęciami można również różnego typu zabawy i ćwiczenia wspierające dzieci w ich rozwoju emocjonalno-społecznym wplatać w inne lekcje lub stosować je w postaci przerywników w ciągu dnia. W młodszych grupach warto uczyć czekania na swoją kolej przez przekazywanie atrakcyjnego przedmiotu podczas siedzenia w kręgu lub czekania na ulubioną zabawkę; dzielenia się zabawkami podczas zabawy w kącikach zainteresowań; dzielenie przestrzeni i współdziałania podczas aranżowania przez osobę dorosłą prostych zabaw z udziałem dwójki lub trójki dzieci. W przypadku dzieci starszych częstą trudnością jest nabycie umiejętności przegrywania, której doskonalenie następuje przez częste korzystanie z gier planszowych, organizowanie wyścigów oraz innych aktywności opierających się na rywalizacji. Niezwykle ważną rolą w rozwoju sfery społecznej odgrywa także przydzielenie dzieciom obowiązków, np. w postaci dyżurów przedszkolnych (karmienie zwierzątek, podlewanie kwiatów, nakrywanie do stołu, sprzątanie po posiłkach lub po zabawie itp.), co stanowi fundament do rozwoju poczucia odpowiedzialności za siebie i innych w kolejnych latach życia.
W celu doskonalenia umiejętności rozpoznawania emocji u siebie i innych można wspólnie z dziećmi tworzyć komiksy lub historyjki (choćby na podstawie obrazków lub fragmentów zdań, np. Asia przestraszyła się, gdy...), w których zwrócimy ich uwagę na dane emocje społeczne. Ponadto warto też uczyć dzieci wyrażania swoich emocji i przemyśleń przy użyciu komunikatu „ja” :Jest mi przykro gdy...; Ucieszyło mnie to, że...itp. Pamiętajmy jednak, że większość dzieci w dużej mierze uczy się przez obserwację i naśladowanie, więc zwracając się do nich i do siebie nawzajem w gronie dorosłych, także jesteśmy obserwowani i nieustannie udzielamy naszym wychowankom lekcji bycia jednostką społeczną. Nasze reakcja związana z wszelkimi emocjami stają się wzorcem, z którego dzieci będą korzystać w swojej codzienności, przeżywając różne sytuacje.
Źródło: Wychowanie w Przedszkolu styczeń 1/2018