Źródła występowania oraz formy zachowań agresywnych

Agresja to zjawisko wszechobecne w dzisiejszych czasach. Nawet, jeśli nie mamy do czynienia z agresją bezpośrednio, nie jesteśmy ani sprawcami, ani ofiarami przemocy, to coraz częściej możemy usłyszeć o niej w naszym otoczeniu bądź w mediach. W telewizji i internecie oglądamy reklamy, które mają na celu zapobieganie rozprzestrzenianiu zachowań agresywnych nie tylko wobec ludzi, ale także wobec zwierząt czy przyrody.

Agresją nazywamy zachowania, które niezależnie od formy mają na celu wyrządzenie krzywdy drugiej osobie. Joanna Grochulska wyróżnia różne formy zachowań agresywnych:

• fizyczna – polegająca na tym, że osoba nadużywa własnej siły, by wyrządzić komuś krzywdę (bicie, popychanie, kopanie, szarpanie itp.), zachęca do użycia przemocy fizycznej lub niszczy czyjąś własność, zabiera ją siłą; fizyczna agresja jest najczęściej spotykaną formą u dzieci w wieku przedszkolnym;
• słowna – opiera się głównie na wyzwiskach, szydzeniu z kogoś, wulgaryzmach związanych z jego osobą bądź jego bliskimi; do agresji słownej zalicza się również nadawanie obraźliwych przezwisk, prowokowanie kłótni;
• skarżenie – czynne bądź w postaci gróźb;
• karanie – stosowanie kar cielesnych bądź emocjonalnych;
• pochwała agresji – dawanie przyzwolenia na zachowania agresywne poprzez brak reakcji, pobłażanie wobec takich zachowań;
• zachowania egoistyczne – takie, w których dana osoba stawia swoje dobro ponad całą resztę.

Od lat naukowcy zajmują się badaniami na temat źródeł występowania zachowań agresywnych i tego, czy mają one charakter wrodzony, czy też nabyty. Część twierdzi, że agresja bywa wrodzona i może mieć na to wpływ podłoże genetyczne danej osoby. Inni są przekonani, że znaczące jest środowisko oraz wychowanie i to ich wpływy są najbardziej znaczące podczas rozwoju agresji już od najmłodszych lat.

Istnieją cztery koncepcje, które mówią o tym, że:

• agresja jest instynktem naturalnym człowieka,
• agresja jest efektem frustracji (w sytuacjach problemowych, gdy jednostka nie jest w stanie osiągnąć założonego przez siebie celu, popada we frustrację, która wzmacnia zachowania agresywne),
• agresja może występować jako popęd nabyty (złość i gniew jako pobudki do agresji), 
• agresja może stać się nawykiem (zautomatyzowane zachowania, dobrze znane i wyuczone, które z czasem pozbawiają jednostkę kontroli nad nimi).

Agresja u dzieci – skąd się bierze?
Problemy interpersonalne jako przyczyna agresji

Dziećmi agresywnymi określa się te jednostki, które częściej niż ich rówieśnicy reagują w sposób agresywny na sytuacje konfliktowe, w których nie potrafią zapanować nad emocjami. Problemy w relacjach społecznych dzieci mogą być nie tylko efektem przejawiania agresji, ale również ich przyczyną. Dzieci, które nie potrafią skutecznie nawiązać bliższych relacji z rówieśnikami, sięgają po metody, które ich zdaniem powinny przynieść skutek, jednak staje się odwrotnie. Dziećmi agresywnymi niejednokrotnie kieruje chęć zwrócenia na siebie uwagi. Często agresja staje się sposobem na nieradzenie sobie w sytuacjach problemowych, takich jak niepowodzenia w nauce bądź w kontaktach z innymi dziećmi.

Wpływ sytuacji rodzinnej na rozwój agresji dziecięcej

Kolejnym czynnikiem wpływającym na rozwój agresji u dzieci może być sytuacja domowa. Częste konflikty i kłótnie, nawet rozgrywające się tylko pomiędzy rodzicami, mogą mieć wpływ na dziecko. Burzliwe sytuacje mogą powodować brak poczucia bezpieczeństwa. Dziecko, nie potrafiąc poradzić sobie z emocjami, zaczyna zachowywać się agresywnie, przenosi frustracje na rówieśników oraz inne osoby z otoczenia. Gdy w rodzinie występuje przemoc, dzieci często naśladują owe zachowania, traktując to jako model postępowania, zarówno wtedy, gdy dziecko jest ofiarą przemocy, jak i w sytuacji gdy jest świadkiem agresywnych zachowań domowników.

Inną sytuacją domową odciskającą piętno na zachowaniu dziecka mogą być narodziny młodszego rodzeństwa, co niejednokrotnie powoduje zazdrość. Uwaga, która dotychczas skierowana była tylko i wyłącznie w stronę jednego dziecka, nagle musi zostać podzielona. Dziecko może czuć się odrzucone, dlatego z obawy o utratę miłości pragnie zwrócić na siebie uwagę. Starsze dziecko niewątpliwie znajduje się w trudnej sytuacji, dlatego rodzice powinni zadbać o to, by poświęcać mu jak najwięcej czasu i uwagi, spędzać chwile na osobności, by dziecko miało poczucie bezpieczeństwa i nie czuło się lekceważone.
Kiedy z kolei dziecko staje się centralną jednostką w życiu rodziny, całe otoczenie nadmiernie reaguje na każdą jego frustrację, jednocześnie nie pozwalając mu samemu zmierzyć się z własnymi niepowodzeniami – przestaje ono radzić sobie samodzielnie w sytuacjach problemowych, nie jest w stanie zapanować nad emocjami, co w efekcie często przeradza się w agresję.

Dziecko, które jest przyzwyczajone do nadmiernych reakcji ze strony dorosłych, w późniejszych etapach rozwoju, gdy napotka przeszkodę, nie będzie w stanie sobie z nią poradzić. Dla prawidłowego rozwoju dziecka ważne jest, by uświadomić mu, że życie to doświadczanie skrajnych sytuacji i emocji. Dziecko nie może żyć w przekonaniu, że jakiekolwiek niepowodzenie równa się z porażką. Należy pomóc dziecku radzić sobie w sytuacjach problemowych, z negatywnymi emocjami w sposób pozbawiony agresji. Dzieci powinny obserwować, samodzielnie doświadczać, by lepiej poznać otaczający je świat.

Mass media jako czynnik pobudzający agresję

W dzisiejszych czasach dzieci już od najmłodszych lat wzorują się na bohaterach bajek czy postaciach telewizyjnych. Często jednak bohaterowie bajek dla dzieci (nawet dla tych najmłodszych) walczą ze sobą, przejawiając agresję. W bajkach występują tzw. czarne charaktery, które należy pokonać.

Dzieci mogą odbierać to jako model zachowań, który z czasem przenoszą na swoje otoczenie, rodzeństwo, rówieśników czy nawet rodziców. Ciężko jest dziecku zrozumieć, że skoro bohater ulubionej bajki walczy z kimś, a następnie zostaje za to nagradzany, to jest to coś złego. Należy zatem zwrócić uwagę na przekaz bajek oglądanych przez dzieci oraz selekcjonować oglądane przez dzieci treści telewizyjne. Częstym zjawiskiem jest również zabawa w tzw. bija tykę między ojcem a synem. W tych rozgrywkach zazwyczaj ojcowie poddają się, dają swoim pociechom wygrać i cieszyć się ze zwycięstwa. Prócz satysfakcji dziecka po wygranej, może to również wywoływać u niego chęć do poszukiwania okazji, by stoczyć kolejną walkę. Może się zdarzyć, że dziecko nie będzie potrafiło odróżnić zabawy od ataku, co w rezultacie może wzmacniać występowanie agresji.

Złość i frustracja jako emocje prowadzące do agresji

Należy pamiętać również o tym, że złość i agresja u dziecka mogą zostać wywołane czynnikami, które powodują jego dyskomfort fizyczny. Jeśli dziecko jest głodne, jest mu zbyt ciepło bądź uwierają go za ciasne buty, może przejawiać skłonności do agresji. Szczególnie najmłodsze dzieci, które nie potrafią tego powiedzieć bądź trudno jest im nazwać i opisać dany dyskomfort, popadają we frustrację, łatwo się denerwują i wyładowują emocje poprzez agresywne zachowania. Często niezaspokojone potrzeby dziecka prowadzą do agresji. Nie chodzi tylko o zaspokojenie podstawowych potrzeb fizycznych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania dziecka, ale również emocjonalnych. Dziecko potrzebuje czuć się w swoim otoczeniu kochane i bezpieczne. Już od najmłodszych lat dziecka bliskie mu osoby stają się autorytetem, potrzebuje ono akceptacji z ich strony, wspólnych aktywności, które działają kojąco na każdy smutek. Jednak gdy dziecko spotyka się z dezaprobatą, negatywnym stosunkiem wobec jego zachowań, narastają w nim negatywne emocje, które często przeradzają się w agresję.

Na taką postawę wpływać może również wrodzony temperament dziecka. Jest to uwarunkowane genetycznie. Są dzieci, które potrzebują więcej uwagi, są znacznie bardziej absorbujące, szybciej się irytują, gdy coś im się nie uda, gdy zabawka przestaje działać albo inne dziecko zajęło ulubioną huśtawkę na placu zabaw. By pomóc dziecku uspokoić buzujące emocje, należy przyjąć spokojną postawę, przekierować jego uwagę na sytuację bądź przedmiot, który wywołuje pozytywne emocje. Należy jednak pamiętać, by rozmawiać otwarcie z dzieckiem o jego uczuciach, wykazać zrozumienie wobec jego frustracji, jednocześnie próbując wytłumaczyć mu, jak w inny sposób można poradzić sobie z negatywnymi emocjami. Krzyki oraz pretensjonalny ton w takiej sytuacji może tylko pogłębić niepożądane zachowanie.

Agresja dziecięca oraz sposoby przeciwdziałania jej

Zastanawiając się nad działaniami, które należy podjąć przy zwalczaniu agresji u dzieci, warto zacząć od poszukiwania ich przyczyn. Istotna jest dogłębna analiza życia dziecka. Często zdarza się, że rodzice nie są świadomi tego, co może mieć wpływ na zachowanie dziecka. Tkwią oni w przekonaniu, że skoro w domu nie ma przemocy, to niemożliwe jest, by dziecko przejawiało takie zachowania.
Gdy uda się ustalić przyczynę wybuchów agresji dziecka, należy podjąć natychmiastowe i konsekwentne działania, które pomogą zahamować rozwój agresji. Zatem jak postępować z dziećmi, które przejawiają zachowania agresywne?

1. Stwórz spokojną i bezpieczną atmosferę w otoczeniu dziecka
   Dzieci, które wychowują się w domach pełnych miłości i akceptacji, z reguły są mniej agresywne niż dzieci, które dorastają w środowisku, w którym metody wychowawcze opierają się na agresji, rozkazach, zakazach czy nieustannym moralizowaniu. Takie sytuacje budzą w dzieciach negatywne emocje, z którymi często nie są w stanie sobie poradzić. Wiadomo, że nie każdy zakaz bądź nakaz wywołuje u dziecka agresję – dorośli powinni wykazywać swój sprzeciw, jeśli dzieci zachowują się w sposób nieodpowiedni, chodzi jednak o formę przekazu. Kluczowy jest dialog między dorosłym i dzieckiem. Warto informować dziecko o konsekwencjach jego działań, zanim zdąży postąpić w nieodpowiedni sposób. Nawet jeśli dojdzie do takiej sytuacji, rodzic powinien sprzeciwiać się im, lecz w sposób łagodny, pozbawiony krzyku, stosowania nadmiernych kar (takie sytuacje dziecko rozumie jako model postępowania). Nie należy oskarżać dziecka, lecz wytłumaczyć mu, dlaczego musi ponieść konsekwencje danego czynu oraz spróbować wspólnie znaleźć inny sposób na rozwiązanie danej sytuacji.
    
2. Przestrzegaj ustalonych wcześniej zasad
   Niezwykle ważna w pracy z dzieckiem agresywnym jest konsekwentna reakcja na dane zachowania, ciągłość w działaniu oraz dążenie do założonych celów, pomimo napotykanych przeszkód. Dziecko musi być świadome konsekwencji, które czekają go po przekroczeniu ustalonych wcześniej zasad. Musi mieć świadomość tego, jakie następstwa przynosi jego agresywne zachowanie.
   
   Nie chodzi tu o karanie samo w sobie, lecz o to, że gdy dziecko raz uderzy i dorosły wykaże dezaprobatę, a kolejnym razem takie zachowanie zostanie zbagatelizowane, dziecko nie będzie miało pojęcia, że robi źle i z pewnością powtórzy to kolejny raz. Gdy z kolei ustalona wcześniej zasada (np. Jeśli mnie ponownie uderzysz zabawką, zabiorę ci ją) realizowana jest za każdym razem, gdy dziecko zachowa się w ten sposób, jest większa szansa na zahamowanie agresji.
    
3. Bądź wzorem do naśladowania
   Dzieci czerpią wzory postępowania od dorosłych, z otoczenia. Rodziców traktują jako autorytet, kopiują ich działania, wierząc w to, że są one słuszne i prawidłowe. Jeśli dziecko jest świadkiem agresji ze strony dorosłych, będzie przenosiło ją na podwórko, do przedszkola czy szkoły. Jeśli dziecko obserwuje, jak inni postępują w sposób agresywny, jednocześnie nie ponosząc żadnych konsekwencji, uważa, że nie ma w tym nic złego. Dlatego ważne jest, by już od wczesnego dzieciństwa wpajać wartości oparte na szacunku, akceptacji i bezpieczeństwie.
    
4. Ogranicz zły przekaz z mediów
   W dzisiejszych czasach powszechny jest dostęp do treści, które promują przemoc i agresywny styl bycia. Nie chodzi tylko o oglądanie treści dozwolonych dla dorosłych, lecz również o kontrolę oglądanych treści przeznaczonych dla dzieci. Zdarza się, że fabuły bajek dla dzieci opierają się na rywalizacji, walkach i bijatykach. Chcąc utożsamić się z bohaterem ulubionej bajki, dziecko może zacząć zachowywać się w podobny sposób, dążyć do wyznaczonego celu ścieżką agresji i przemocy.
    
5. Organizuj zabawy ruchowe
   Ruch, aktywność fizyczna i zabawy na świeżym powietrzu pozwolą dziecku skutecznie wyładować nadmiar energii, która często może się przeradzać w agresję. Dzieci, które przejawiają zachowania agresywne, często są nadpobudliwe, potrzebują więcej ruchu, dlatego warto zapisać je na dodatkowe zajęcia sportowe lub przeorganizować czas wolny w domu w taki sposób, by zwiększyć aktywność ruchową.

Jak rozmawiać z dzieckiem agresywnym?

Niewłaściwe zachowania dziecka – często spowodowane jego niepowodzeniami – wywołują frustrację nie tylko u samych dzieci, ale również u ich rodziców. Zmęczenie oraz brak rezultatów w pracy nad agresją sprawiają, że rodzice nie panują nad emocjami, sięgają po metody, które zamiast pomóc, mogą zwiększyć poziom agresji dziecięcej. 

Kluczowym elementem w pracy z dzieckiem agresywnym jest rozmowa, ale istotny jest też sposób jej przeprowadzania. Wielu dorosłych zadaje sobie pytanie, w jaki sposób rozmawiać z dzieckiem, skoro spokojna rozmowa nie daje rezultatów. Jak zatem mówić, by działania w walce z agresją przynosiły efekty?
Najważniejsze jest danie dziecku poczucia zrozumienia i bezpieczeństwa. Jeśli dziecko zaczyna się irytować i wiemy, że lada moment „wybuchnie”, należy podjąć pierwsze kroki, zanim wejdzie w fazę ataku. Rozmowa z dzieckiem powinna odbyć się twarzą w twarz, najlepiej na tym samym poziomie (np. klękając naprzeciwko dziecka, biorąc je na kolana itp.). Jeśli dorosły przyjmie władczą pozę, taką jak stanie nad dzieckiem i wykonywanie impulsywnych ruchów, może to nasilić u dziecka jego zakłopotanie. Na początku rozmowy powinniśmy dać dziecku do zrozumienia, że wiemy, jak się czuje i czym jest to spowodowane, np. Wiem, że jesteś zły/smutny, bo kolega bawi się teraz twoją ulubioną zabawką. Następnie należy wytłumaczyć dziecku, jeśli jego zachowanie jest nieadekwatne do sytuacji, jak można wspólnie temu zaradzić (np. zapytać kolegi, czy mogą pobawić się wspólnie bądź znaleźć inny interesujący go przedmiot). Kiedy dziecko jest rozzłoszczone i nastawione na cel, często nie słyszy nawet tego, co mówimy, a silne emocje, które mu towarzyszą, nie pozwalają na zrozumienie sensu wypowiedzi.

W trakcie rozmowy należy być stanowczym, ale spokojnym. Nie wolno krzyczeć, wykonywać gwałtownych ruchów oraz przekraczać granic poczucia bezpieczeństwa dziecka. Komunikaty wydawane dziecku powinny być proste, klarowne, wypowiedziane w sposób stanowczy. Częstym błędem jest używanie komunikatów, które wykazują dezaprobatę nie wobec zachowań dziecka, a wobec samego dziecka, np. zamiast nie podoba mi się twoje zachowanie mówi się nie podobasz mi się. Różnica polega na tym, że w pierwszym przypadku sprzeciwiamy się danemu zachowaniu, nie samemu dziecku.

Błędem jest również próba rozwiązania problemu, kiedy nie ma do tego warunków, np. kiedy dziecko rozprasza wiele bodźców z otoczenia. Przemawianie do rozzłoszczonego dziecka czy grożenie mu karami może przynieść odwrotny skutek w postaci wzmożenia agresji u dziecka, ale również poczucia bezsilności i frustracji dorosłego. Jeśli rozmowa nie pomaga, można spróbować odwrócić uwagę dziecka, np. prosząc je o pomoc w jakiejś kwestii – wtedy dziecko poczuje się potrzebne, a często poczucie odpowiedzialności wyzwala u dzieci pozytywne emocje. Zdarzają się sytuacje, w których żartobliwe podejście, poczucie humoru pomagają rozładować napięcie emocjonalne. Istotne jest jednak, by wrócić do rozmowy, gdy dziecko będzie spokojne. Można wtedy porozmawiać o tym, co czuło w danej chwili oraz wspólnie znaleźć sposób na pozbycie się negatywnych emocji.

Autoagresja u dzieci

Autoagresja to działania, które mają na celu wyrządzenie szkody fizycznej bądź psychicznej samemu sobie. Często mówi się, że autoagresja wiąże się z instynktem samozachowawczym, który w tym przypadku jest zaburzony. Osoby, w tym dzieci, które dopuszczają się autoagresji, mają skłonności do okaleczeń, do sprawiania sobie bólu fizycznego i nazywamy to autoagresją niewerbalną. Osoby autoagresywne często też same sobie wmawiają porażki, mają bardzo niskie poczucie własnej wartości, również poprzez słowne poniżanie samego siebie. Wtedy mamy do czynienia z agresją werbalną.

Przyczyny autoagresji u dzieci

Tak samo jak istnieje wiele przyczyn powstawania i rozwijania się agresji u dzieci, tak samo nie da się jednoznacznie stwierdzić, co powoduje u dzieci autoagresję. Nieumiejętność radzenia sobie ze zbyt silnymi emocjami często przeradza się w ataki agresji czy paniki. Dzieci, które przejawiają autoagresję, często uderzają głową o ścianę, wyrywają sobie włosy, drapią się i szczypią do krwi. Każdy taki akt agresji na swoim ciele z czasem może przejść w nawyk, w efekcie czego każda nieumiejętność poradzenia sobie z własnymi uczuciami przerodzi się w autoagresję.

Dzieci potrzebują dużo uwagi, czują się potrzebne i doceniane wtedy, kiedy dorośli je obserwują i podziwiają efekty ich działań. Zdarza się jednak, że dzieci, które wymagają dużo więcej atencji, chcąc zwrócić na siebie uwagę, zaczynają robić sobie krzywdę, wiedząc doskonale o tym, że tego rodzic nie jest w stanie zbagatelizować. Kiedy dziecko dostanie to, na co czekało (uwagę ze strony mamy bądź taty), zaprzestaje aktów agresji, lecz tylko na chwilę.

Autoagresja może być również odpowiedzią na sytuacje konfliktowe, z którymi dziecko nie jest w stanie sobie poradzić. Kiedy dorosły zabrania dziecku czegoś, czego bardzo chce (np. korzystanie z niedozwolonych przedmiotów lub zabawa w niebezpiecznych miejscach), w dziecku budzi się niezadowolenie, które z czasem przeradza się we frustrację. Chcąc pokazać dorosłemu niezadowolenie i że nie godzi się z jego decyzją, dziecko zaczyna zachowywać się w sposób agresywny, często przenosząc ją na swoje ciało. Takie zachowania u dziecka wynikają z tego, że nie potrafi ono poradzić sobie z własnymi emocjami. Są one tak silne, że przerastają je, a każda, nawet błaha sytuacja nabiera dla dziecka ogromnego znaczenia.

Bardzo ważna jest relacja dziecko – rodzic. Jeśli między dzieckiem a rodzicem nie ma silnej więzi emocjonalnej i dziecko nie czuje bliskości, czuje się wręcz samotne, może to prowadzić do utraty poczucia bezpieczeństwa. Dziecko zaczyna stosować autoagresję werbalną bądź niewerbalną i robi to z nadzieją, że rodzice zwrócą na to uwagę i dadzą mu poczucie akceptacji i bycia kochanym. Z kolei jeśli rodzice nie zwracają uwagi na zachowania agresywne u swojego dziecka i pozwalają mu na to, dziecko zacznie myśleć, że jest to najszybsza i najprostsza droga do pozbycia się negatywnych emocji. Brak jakiejkolwiek dezaprobaty na takie zachowanie dziecko traktuje jako przyzwolenie.

Sposoby przeciwdziałania zachowaniom autoagresywnym

Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania autoagresji jest stworzenie z dzieckiem silnej więzi opartej na poczuciu akceptacji i bezpieczeństwa. Z dzieckiem, które przejawia zachowania autoagresywne, powinno się bardzo dużo rozmawiać, starać nazywać emocje, które mu towarzyszą w danej chwili, szukać przyczyn ich powstawania oraz sposobów na zwalczanie tych negatywnych. W takiej relacji konieczne jest zaufanie i poczucie bezpieczeństwa. Gdy autoagresja nie ustępuje bądź nasila się, należy udać się do specjalisty. Zazwyczaj leczeniem autoagresji zajmuje się psycholog bądź psychoterapeuta.
W początkowej fazie leczenia bardzo ważne jest ustalenie przyczyn występowania danych zachowań. Specjalista przeprowadza dogłębny wywiad z rodzicem, poznając historię życia dziecka, środowiska, w jakim się wychowuje, sytuacji rodzinnej itp., a następnie podejmuje próbę rozwiązania sytuacji stanowiących problem.

Opracowano na podst. źródeł internetowych Katarzyna Ulewicz