Słuch fonematyczny - etapy i przykłady ćwiczeń

Słuch fonematyczny to umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów mowy – tzn. fonemów. Jest podstawowym elementem determinującym prawidłowy rozwój mowy oraz nabywanie umiejętności czytania i pisania. Słuch fonematyczny kształtuje się w trakcie rozwoju mowy dziecka w sposób spontaniczny i niezamierzony. Dziecko powinno wyodrębniać z potoku mowy zdania, w zdaniach – wyrazy, w wyrazach – sylaby, w sylabach – głoski, a także ustalać kolejność głosek w wyrazie. W obecnych czasach zauważa się coraz większą liczbę dzieci z zaburzeniami słuchu fonematycznego, pamięci słuchowej i koncentracji. Trudności te często wynikają z przebodźcowania dzieci obrazami, zbyt częstego oglądania telewizji, używania smartfonów i tabletów. Zaburzenia słuchu fonematycznego powodują duże trudności w nauce czytania i pisania. Słownik czynny dziecka jest ubogi, pojawiają się błędy gramatyczne, problemy w budowaniu dłuższych wypowiedzi, nieprawidłowa artykulacja wyrazów o skomplikowanej konstrukcji fonetycznej.

UWAGA: prawidłowy słuch fizyczny warunkuje nabywanie rozwoju słuchu fonematycznego. Badania słuchu należy wykonywać po stanach zapalnych ucha, w przypadku występowania przewlekłych infekcji górnych dróg oddechowych, przy przeroście trzeciego migdała.

PRZYKŁADOWE ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMATYCZNEGO I PAMIĘCI SŁUCHOWEJ

1. Ćwiczenia wstępne dla młodszych dzieci, słuchowe i rytmiczne.
– Różnicowanie wysokości dźwięków: niski, wysoki (instrumenty, śpiew)
Zwiń się w kulkę gdy usłyszysz dźwięk niski, stań na palcach i podnieś ręce w górę gdy
usłyszysz dźwięk wysoki;
– Różnicowanie czasu trwania dźwięków: krótki, długi (np. wstążki) Pokaż jaki słyszałeś dźwięk (krótki – mniejsza wstążka, dłuższy- większa);
– Rozpoznawanie dźwięków z otoczenia;
– Odgadywanie odgłosów bez udziału wzroku: głosy zwierząt, sprzętów gospodarstwa
domowego, pojazdów, przelewania wody, zgniatania papieru, folii aluminiowej, bąbelkowej, przesuwanie krzesła, gwizd czajnika, brzęk kluczy itp.;
– Przesypywanie różnych materiałów sypkich: piasek, kamienie, żwir;
– Uderzanie o różne materiały: łyżeczką w szklankę , metalową puszkę, drewnianą szafkę;
– Wskazywanie takich samych dźwięków wśród innych (memo słuchowe z butelek po Actimelu, opakowaniach po Kinder Niespodziankach do których wsypać np. sól, ryż, kamyki drobne, kamyk większy po dwa pojemniczki);
– Wyklaskiwanie wysłuchanego rytmu, uderzanie w bębenek, podskoki, tupanie nogą);
– Układanie z klocków usłyszanego rytmu;
– Rozpoznawanie melodii piosenek po zaśpiewanym fragmencie.

Ważne: Przed rozpoczęciem ćwiczeń należy najpierw zapoznać dziecko z dźwiękami i odgłosami, zademonstrować, jak brzmi dźwięk wysoki, niski, krótki, długi itp.
Tak samo trzeba postępować w przypadku zabaw w rozpoznawanie dźwięków z otoczenia. Dziecko musi wiedzieć, w jaki sposób powstaje dany odgłos, zanim zacznie odgadywać, co usłyszy. Podczas zabaw należy utrzymywać kontakt wzrokowy z dzieckiem.

2. Różnicowanie dźwięków mowy
– Najpierw „uczulamy” dziecko co to jest zdanie – zdanie to kilka słów i dajemy przykłady prostych, krótkich zdań – Mama śpi; Tata czyta; Ola lubi lody itp.
– Połóż na dywanie tyle klocków, ile usłyszałeś słów w zdaniu np.; Kot pije mleko (Mówimy powoli, zaczynamy od wypowiedzi zdań 2, 3 wyrazowych);
– Wyodrębnianie słów w zdaniach: policz ile słów jest w zdaniu (dziecko rysuje odpowiednią liczbę kresek, kółek, serduszek…. układa klocki, skacze, tupieitp.);
– Ćwiczenia pamięci słuchowej: powiedz jakie było pierwsze słowo w zdaniu, jakie ostatnie…, jakie w środku.
– Zabawa „Kto powiedział dłuższe/krótsze zdanie.

3. Analiza i synteza sylabowa
Zaczynamy od ćwiczeń z wykorzystaniem obrazków
– Sylaby: powiedz jakie to słowo: ko-szu-la, ma-szy-na, ko-nik…, pokaż odpowiedni obrazek;
– Policz sylaby w wyrazie: wyklaskaj, tupnij, podskocz, narysuj odpowiednią liczbę przedmiotów….
– Dokończ słowo: grusz-(ka), do-(mek), do-( mofon, do-( ktor…);
– Wyodrębnianie pierwszej sylaby w wyrazie. do-mek, ba-nan…
– Znajdź na obrazku, to co zaczyna się na sylabę ka….te….do….za…
– Wyodrębnianie sylaby drugiej, trzeciej, ostatniej…- połóż tyle klocków, ile jest sylab w wyrazie – powiedz jaką sylabę słyszysz na początku, w środku, na końcu.
– Zabawa z sylabami: ułóż jak największą liczbę wyrazów zaczynających się na sylabę ta-, do-, te-…..

4. Analiza i synteza głoskowa
Zaczynamy od ćwiczeń z obrazkami
– Synteza – powiedz i pokaż co powiedziałam: l-o-d-y; sz-a-ch-y; ż-a-b-a…. – jeśli dziecko nie słyszy mówimy schemat – sylaba – głoska – głoska np.; lo-d-y, lub głoska-głoska – sylaba l-o-dy. Dopiero później ćwiczymy – l-o-d-y
– Wyodrębnianie pierwszej głoski w wyrazie, zaczynamy od wyrazów z samogłoskami, przedłużamy je: Ooola, aaaparat, eeecho….iiigła…
– Wyodrębnianie pierwszej głoski w wyrazie, stosujemy wyrazy ze spółgłoskami: sssamochód, wwwieża, zzzęby…
Jeśli dziecko opanuje schemat, nie stosujemy już przedłużeń w wymowie wyrazów.
– Wyodrębnianie ostatniej głoski w wyrazie, najlepiej zacząć od wyrazów jednosylabowych: kot, dom, lok, sok, las…
– Wyodrębnianie drugiej i ostatniej głoski w wyrazach (najpierw krótkich);
– Wyodrębnianie wszystkich głosek w dłuższych wyrazach;
– Zabawa w urywane słowa Jakiej głoski brakuje?
.oda, .yba, .afa, .obot…
– Zabawy z rymami;
– Zabawa w zamianę słów: zmień ostatnią lub pierwszą głoskę tak, aby powstało nowe słowo: nos ,,s” na ,,c” – noc;
– Zabawa ,,Kto powie ?” – wyszukiwanie słów na daną głoskę np. ,,t” ( tata, torba, taca, tory …);
– Zabawa „Ułóż jak najwięcej wyrazów zaczynających się na głoskę …..kończących się na głoskę….
– Z podanych głosek ułóż jak największą liczbę wyrazów.

Bogumiła Pawłowska