Spektrum Autyzmu PRO. Multimedialne wsparcie przy specjalnych potrzebach edukacyjnych

O sposobach na pracę z dziećmi z autyzmem i nowym programie Spektrum Autyzmu PRO z jego autorkami merytorycznymi Ewą Śniegowską, Agatą Burczyk i Agnieszką Mitoraj-Hebel rozmawia Joanna Szulc.

Jesteście Panie autorkami specjalistycznego programu multimedialnego dla nauczycieli i terapeutów, przeznaczonego do pracy z dziećmi ze spektrum autyzmu. W jaki sposób praca z tym programem może pomóc w terapii dziecka autystycznego?

Ewa Śniegowska: Spektrum Autyzmu PRO to program wspierający rozwój społeczno-emocjonalny dzieci ze spektrum zaburzeń autystycznych w wieku 5-10 lat. Opracowywałyśmy go z myślą o dzieciach ze spektrum autyzmu, w tym z zespołem Aspergera, ale sprawdzi się on także w pracy z dziećmi z innymi problemami, które pociągają za sobą problemy w relacjach społecznych. Myślę tu o uczniach z ADHD, fobią społeczną i szkolną, z opóźnionym rozwojem mowy, z niepełnosprawnością intelektualną, o dzieciach zagrożonych niedostosowaniem społecznym i z innymi trudnościami, choćby takimi jak nasilona nieśmiałość. Wszystkie ćwiczenia, filmiki, zadania, pytania i inne formy pracy z uczniem dotyczą kompetencji i zachowań społecznych, a także rozpoznawania i rozumienia emocji. Co ważne, program służy modelowaniu zachowań. Dzięki temu dzieci opanowują umiejętności społeczne nie tylko na poziomie intelektualnym, ale także uczą się zastosowania ich w praktyce.

Agnieszka Mitoraj-Hebel: W pracy nad tym programem opierałyśmy się na potrzebie wspierania dzieci z autyzmem w 3 obszarach: rozpoznawania i wyrażania emocji (zarówno prostych, jak i bardziej złożonych, takich jak zdziwienie, duma, wstyd, zadowolenie), skutecznego komunikowania się oraz funkcjonowania społecznego. Każda z nas ma wieloletnie doświadczenie pracy z dziećmi z autyzmem. Wiedziałyśmy, jakie ćwiczenia są tym dzieciom potrzebne. Czułyśmy brak ogólnodostępnych narzędzi, które pomagałyby w pracy nad tymi kompetencjami. To, co dla typowego dziecka jest łatwe do zaobserwowania w codziennych sytuacjach, dla dziecka z autyzmem wcale nie jest proste ani oczywiste. Trzeba mu to pokazać, wytłumaczyć na przykładzie. Brakowało nam w pracy możliwości zagrania scenek, podczas których ćwiczylibyśmy np. proszenie o pomoc czy taktowne włączanie się do rozmowy. Zdarzało się, że same nagrywałyśmy filmiki, by pokazać uczniom przykład jakiegoś zachowania społecznego. Takie problemy w pracy mają także inni terapeuci i nauczyciele. Teraz mogą skorzystać z pomocy programu.

Agata Burczyk: Dużo rozmawiałyśmy o tym, że w codziennej pracy brakuje nam pomocy przy ćwiczeniu zachowań społecznych. Postanowiłyśmy więc opracować takie narzędzie, które będzie stanowiło pomoc dla nauczycieli i terapeutów, a jednocześnie będzie odpowiadało ściśle na potrzeby dzieci. Tak się też stało – nasz program powstawał we współpracy z dziećmi. Myślę, że będzie on pomocny dla wielu uczniów. Na pewno skorzystają z niego, dzieci, które z różnych przyczyn mają trudności z nawiązywaniem relacji społecznych.

Jakie możliwości pracy z uczniem daje program Spektrum Autyzmu PRO?

Ewa Śniegowska: Program zbudowany jest z 3 rozdziałów. Pierwszy zawiera 13 lekcji z zakresu rozpoznawania i nazywania emocji, drugi to 13 lekcji poszerzających kompetencje komunikacyjne, a trzeci składa się z 19 lekcji dotyczących funkcjonowania społecznego. Lekcje są różnorodne pod względem treści i stopnia trudności. Są zadania od łatwych do coraz trudniejszych i mają bardzo różną postać: od wyboru odpowiedzi i łączenia czy przenoszenia elementów, poprzez oglądanie filmów i wybieranie ich zakończenia po zadania interaktywne, pozwalające na nagrywanie i odtwarzanie wypowiedzi czy zapisywanie zdjęć własnej ekspresji emocji.
Program jest opracowany tak, by można było z niego korzystać w pracy z jednym dzieckiem albo niewielką grupą dzieci. Zajęcia w grupie dają na przykład możliwość przećwiczenia trudnej umiejętności: czekania na swoją kolej, gdy kolega właśnie wykonuje polecenie. Nauczyciel lub terapeuta przeprowadza dziecko przez lekcję, ale część zadań uczeń może wykonywać samodzielnie. Do ćwiczeń można wracać i wykonywać je wielokrotnie; wtedy jest okazja, by nauczyciel stopniowo wycofywał się i pozwalał dziecku coraz bardziej samodzielnie wykonywać polecenia. Nie ma przy tym ryzyka nudy, bo do ćwiczeń dodane są różne historie, które losowo się zmieniają, więc zadanie o tej samej strukturze dziecko może przechodzić na różnych przykładach. Każde dziecko pracujące na tym programie może mieć indywidualny profil, na którym zapisywane są jego osiągnięcia. To usprawnia pracę, program podpowiada, co ostatnio nauczyciel ćwiczył z uczniem, pozwala układać indywidualny plan terapii. Dziecko wybiera dla siebie postać bohatera, który towarzyszy mu w wykonywaniu ćwiczeń i daje informację zwrotną. Do wyboru jest sześć charakterystycznych postaci, które w zabawny sposób komentują to, co robi dziecko. Celowo wprowadzamy elementy żartów słownych. Język dzieci autystycznych jest bardzo sztywny i dosłowny, my staramy się oswajać je z metaforą, żartem.

Agnieszka Mitoraj-Hebel: Każda z nas trochę inaczej pracuje ze swoimi uczniami, mamy różne doświadczenia i różne podejścia. Dlatego zebrane przez nas propozycje ćwiczeń dają możliwość rozwijania różnych umiejętności. Z praktyki wiemy, z czym nasze dzieci mają problem. Nie wiedzą na przykład jak zaprosić kolegów na urodziny, jak zagadać do kogoś na przerwie, jak kogoś przeprosić. W programie takie historie są pokazane w animacjach, którym towarzyszą krótkie, treściwe pytania: „Czy tobie się to kiedyś zdarzyło?”, „Co może czuć osoba, która jest w takiej sytuacji?”. Uczeń ćwiczy rozpoznawanie emocji, ale także tego, gdzie kto patrzy, na co dana osoba zwraca uwagę. Poprzez konkretne przykłady pomagamy ustawić myślenie dziecka o różnych codziennych sytuacjach.

Agata Burczyk: Z reguły dzieci z autyzmem same z siebie nie proszą o pomoc. Muszą się tego nauczyć. W programie Spektrum Autyzmu PRO znajduje się zestaw ćwiczeń, który pozwali dziecku nabyć tę umiejętność. Ćwiczenia zawarte w programie również pokazują, jak uczeń może się zachować w stresującej dla niego sytuacji.  Program uczy umiejętności społecznych. Jak zachować się na placu zabaw oraz w innych miejscach publicznych, a także co zrobić, gdy jestem spóźniony do szkoły? Wiele dzieci nie wie, kiedy, jak i czy w ogóle mogą odmówić zjedzenia danego posiłku. W programie znajdują się ćwiczenia pomagające zmierzyć się z tym problemem. Co mam zrobić, gdy dorosła osoba namawia mnie do zjedzenia czegoś, czego nie lubię lub na co nie mam teraz ochoty – czyli jak odmówić? Część naszych podopiecznych ma dużą potrzebę kontaktów społecznych, ale nie umieją ich inicjować. Problem sprawia im przyłączanie się do prowadzonej już rozmowy. Nie wiedzą, jak można się przyłączyć do rozmowy prowadzonej przez osoby dorosłe? Co powiedzieć lub zrobić, gdy chciałbym porozmawiać lub pobawić się z kolegami? Zawarte w Programie Spektrum Autyzmu PRO ćwiczenia i filmiki dają możliwość przećwiczenia tego typu umiejętności.

Ćwiczenia dotyczące komunikacji poruszają wiele aspektów kontaktu z drugą osobą. Dla osoby bez zaburzeń ze spektrum to umiejętności oczywiste. Czy mogą panie wymienić kilka kompetencji, nad którymi pracuje się w ramach programu?

Ewa Śniegowska: Proponowane przez nas ćwiczenia dotyczą na przykład zdolności podążania za wzrokiem drugiej osoby i nawiązywania prawidłowego kontaktu wzrokowego, co pozwala na prowadzenie naturalnej rozmowy. Zajmujemy się kwestią odczytywania gestów, grymasów twarzy. Uczymy określać, jaki dystans od drugiej osoby należy zachować w czasie rozmowy z kimś znajomym albo nieznajomym, także w autobusie, windzie itp.

Agata Burczyk: Są zadania, w których ćwiczymy prozodię. Na przykład takie, w którym lektor czyta wiersz z naturalną intonacją, a uczeń ma za zadanie przeczytać ten sam tekst bardzo głośno. To ćwiczenie można nagrać, a następnie odsłuchać i sprawdzić, czy polecenie zostało prawidłowo wykonane. W innym zadaniu ćwiczymy szeptanie. W jeszcze innym – śpiewanie piosenki. Są zadania polegające na wystukiwaniu rytmu według podanego wzoru. Pracujemy nad odczytywaniem emocji zawartych w tonie wypowiedzi ustnej. Ale także analizujemy tekst i emocje, jakie są w nim zawarte albo jakie może on w nas wzbudzać. Te ćwiczenia mają na celu rozwijanie aparatu mowy, ćwiczenie koncentracji uwagi oraz usprawnianie umiejętności odczytywania emocji z tonu głosu osoby mówiącej.

Z programu korzysta się na komputerze i tablecie. Obecnie często zwraca się uwagę na to, że dzieci zbyt wiele czasu spędzają przy ekranach, a zaniedbują kontakty osobiste. Czy dobrego funkcjonowania społecznego można uczyć w formie cyfrowej?

Ewa Śniegowska: Dzieci autystyczne zwykle lepiej koncentrują się na ekranie niż na materiałach drukowanych, na książkach. Poza tym program daje możliwość dobrego pokazania różnych sytuacji, wprowadzenia historyjek mentalistycznych, w których można modelować odpowiednie zachowania. Dzieci bez autyzmu takich rzeczy uczą się obserwując codzienne sytuacje – w domu, w szkole, na ulicy. Dzieci autystyczne nie mają takiej łatwości, potrzebują wyjaśnienia i ćwiczenia. Osoby postronne często myślą, że takie dzieci są złośliwe, niegrzeczne. To nieprawda. One po prostu nie rozumieją niuansów, dwuznaczności, niepisanych norm społecznych. Bez przećwiczenia różnych sytuacji społecznych nie umieją odnaleźć się w grupie.

Agata Burczyk: Świat idzie do przodu, technologie się rozwijają. Dla dzieci, prawidłowo funkcjonujących oraz dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – elektronika jest bardzo atrakcyjnym narzędziem pracy. Taki stan rzeczy powoduje, że dzieci chętniej i szybciej nabywają nowe umiejętności i opanowują nowe treści. Pracując z uczniami na testowej wersji programu widziałam, że program ich zaciekawił, był przyjemnym urozmaiceniem w lekcjach. Należy jednak pamiętać, że program jest narzędziem pomocniczym. Nie zastąpi relacji społecznych, może jedynie pomóc lepiej je zrozumieć.

Agnieszka Mitoraj-Hebel: Program daje możliwość prowadzenia całej lekcji w oparciu o przygotowany scenariusz i z użyciem kart pracy. Ale ja nie siedziałabym z uczniem przez 45 minut przez ekranem. Ćwiczenia można wybierać i traktować je jako pretekst do rozmów, można do nich wracać i obserwować postępy dziecka, można traktować je jako element motywacji. Dla nauczyciela czy terapeuty ważne jest też obserwowanie dziecka podczas wykonywania poleceń. Jak reaguje, z czym ma problem, co mu łatwo przychodzi? To ważne wskazówki do dalszej pracy. Odpowiednio wykorzystany program może zdziałać wiele dobrego.

Czy program jest osadzony w jakimś konkretnym podejściu terapeutycznym?

Agnieszka Mitoraj-Hebel: Wychodzimy z założenia, że nie ma jednej uniwersalnej metody pracy z dzieckiem autystycznym, bo dzieci i ich potrzeby są bardzo różne. Łączymy metody, dopasowujemy je do sytuacji. Jest tu sporo wzmocnień zaczerpniętych z terapii behawioralnej, ale jest także widoczne podejście humanistyczne. Można z tym programem pracować tak, jak na zwykłych lekcjach i nie tylko z dziećmi autystycznymi.

Agata Burczyk: Kładłyśmy nacisk na to, by ćwiczenia były uniwersalne i dawały możliwość indywidualnego podejścia do ucznia. Tu nie ma jednego nurtu pracy, łączymy różne metody. Tak jak w pracy z naszymi uczniami, na których patrzymy holistycznie. Proponujemy różne zajęcia, formy i metody pracy, dostosowane do ich indywidualnych potrzeb i możliwości. Dzieci mają styczność ze światem, który jest złożony i różnorodny, naszym zadaniem jest stworzyć im takie warunki do nauki, aby już teraz radziły sobie w nim jak najlepiej. 

Jakie są największe zalety programu, jeśli weźmiemy pod uwagę specjalne potrzeby dzieci z autyzmem?

Ewa Śniegowska: Program Spektrum Autyzmu PRO jest atrakcyjny wizualnie, ale opracowany tak, by nie dostarczał dziecku nadmiaru bodźców. To ważne w pracy z dziećmi autystycznymi, u których łatwo o przebodźcowanie. Tu efekty graficzne nie odciągają uwagi od treści merytorycznych. Dziecko może wybrać dla siebie bohatera-przewodnika, ma więc pewien wpływ na to, jak będzie przebiegać praca. Trudność zadań jest stopniowana, by można było zaproponować coś dla dzieci na różnym etapie rozwoju. Trzeba przecież dobierać metody pracy tak, by uniknąć nudy, ale z drugiej strony nie zniechęcić zbyt trudnymi poleceniami. Dużo jest wzmocnień, które są lubiane przez dzieci, a przy tym dobrze motywują do pracy. Wreszcie – to jest program naprawdę łatwy w obsłudze, co stanowi zaletę i dla ucznia, i dla nauczyciela. Wprawdzie w zestawie są materiały instruktażowe, ale i bez nich szybko można zacząć korzystać z programu.

Ewa Śniegowska: Warto dodać, że z programu mogą korzystać nie tylko nauczyciele, np. prowadzący terapię pedagogiczną czy socjoterapię. To dobra pomoc także w pracy pedagoga specjalnego w klasie, małej grupie czy placówce specjalistycznej, pedagoga szkolnego, terapeuty w poradni psychologiczno-pedagogicznej, oligofrenopedagoga, logopedy, neurologopedy czy asystenta osób niepełnosprawnych.

Program SPEKTRUM AUTYZMU PRO wydawnictwa Nowa Era ukazał się na rynku w kwietniu 2020r.  https://www.nowaera.pl/terapiairozwoj/spektrum-autyzmu-pro

Ewa Śniegowska - magister oligofrenopedagogiki na Uniwersytecie Gdańskim, wyspecjalizowana w pracy z dzieckiem z autyzmem. Odbyła wiele szkoleń i kursów dotyczących terapii dzieci z ASD. W Gdańskiej Wyższej Szkole Humanistycznej ukończyła studia podyplomowe z zakresu terapii pedagogicznej. Jest certyfikowaną terapeutką behawioralną i podlega stałej superwizji. Od 26 lat pracuje jako nauczyciel w Specjalnym Ośrodku Rewalidacyjno-Wychowawczym dla Dzieci i Młodzieży z Autyzmem w Gdańsku. Działa również w Stowarzyszeniu Pomocy Osobom Autystycznym w Gdańsku – diagnozuje w kierunku autyzmu i zespołu Aspergera dzieci i młodzież z całej Polski. Ma także doświadczenie w prowadzeniu szkoleń w zakresie wiedzy dotyczącej dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera oraz terapii behawioralnej. 

Agata Burczyk - absolwentka Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego (zdrowie publiczne) oraz Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej (pedagogika ogólna). Ukończyła również studia podyplomowe na kierunku Edukacja i rehabilitacja osób z niepełnosprawnością intelektualną na Uniwersytecie Gdańskim. Przez kilka lat współpracowała ze Stowarzyszeniem Pomocy Osobom Autystycznym w Gdańsku, gdzie prowadziła terapię dzieci z autyzmem. Od 9 lat pracuje w szkole podstawowej jako nauczyciel w klasie specjalnej z uczniami z autyzmem. Na co dzień współpracuje ze Specjalnym Ośrodkiem Rewalidacyjno- Wychowawczym dla Dzieci i Młodzieży z Autyzmem w Gdańsku. 

Agnieszka Mitoraj-Hebel - studiowała pedagogikę specjalną na Uniwersytecie Gdańskim. Od 20 lat jest związana zawodowo i emocjonalnie z ideą integracji. Pracuje jako nauczyciel wspomagający w szkole podstawowej. Ukończyła kursy kwalifikacyjne z zakresu socjoterapii, terapii pedagogicznej oraz integracji sensorycznej. Wielokrotnie organizowała ogólnopolskie konferencje z dziedziny nauczania i wychowania integracyjnego, a także prowadziła szkolenia i warsztaty dotyczące pracy z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

Źródło;https://terapiaspecjalna.pl/artykul/spektrum-autyzmu-pro-multimedialne-wsparcie-przy-specjalnych-potrzebach-edukacyjnych